กรมหลวงสมรรัตนสิริเชษฐ

สิ้นรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวแล้ว พระสถานะของพระองค์ใหญ่โสมฯ ในรัชกาลใหม่ก็เปลี่ยนไป คือดำรงพระอิสริยศักดิ์อยู่ในพระเจ้าพี่นางเธอเป็นพระปิตุฉา หรือ “ป้า” ของพระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ ๕ ทุกพระองค์ ทรงมีอุปการะในกิจการต่าง ๆ เป็นอัน ทรงเป็นผู้ใหญ่ในพระบรมวงศานุวงศ์ ทรงรับราชกิจบังคับบัญชาการฝ่ายในให้สำเร็จตามพระราชประสงค์และประเพณี ทรงพระปรีชาสามารถในราชกิจเก่าใหม่เป็นอันมาก

ทรงอภิบาลพระราชโอรสในรัชกาลที่ ๕

กรมพระสมรรัตนสิริเชษฐ ได้ถวายอภิบาลบำรุง เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ ซึ่งพระโอรส องค์ที่ ๑ ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า

สมเด็จฯ เจ้าฟ้าวชิรุณหิศ นั้นทรงกล่าวถึง “ป้าโสม” อยู่เสมอในจดหมายเหตุรายวันที่ได้ทรงนิพนธ์ไว้ ดังจะอัญเชิญมาบางตอนดังนี้

วันพุธ ๒๙ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๒๗ คราวหนึ่งสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ เสด็จไปเล่นที่อ่างแก้ว อันเป็นอ่างน้ำขนาดใหญ่สูงไม่ถึงเมตร ก่อด้วยซีเมนต์มีน้ำพุอยู่ตรงกลาง อยู่ชั้นล่างระหว่างพระเฉลียงพระที่นั่งจักรีมหาปราสาทกับพระที่นั่งสมมุติเทวราชอุปบัติ ทรงลอยเรือเล่นในอ่างแก้ว พระองค์ใหญ่โสมฯ ซึ่งเป็นพระอภิบาลตามเสด็จไปเล่นด้วย เล่นไปเล่นมา สมเด็จพระบรมฯ ทรงบันทึกไว้ในจดหมายเหตุรายวันว่า “ป้าโสมตกน้ำอ่างแก้ว เราหัวเราะใหญ่...” เป็นที่ครึกครื้นกันทั้งพระปิตุฉาและพระนัดดา

วันจันทร์ ๑๐ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๗ เราแต่งตัวไปคอยตามเสด็จสวนสราญรมย์ ทูลหม่อมบนเสด็จทอดพระเนตรวังสราญรมย์ก่อน สนุก งามมากจัดไว้จะรับเจ้าฝรั่ง ทอดพระเนตรทั่วแล้ว เสด็จสวน วันนี้กุหลาบแดงบานมากแย่งกันเก็บใหญ่ แล้วตามเสด็จมาที่สนามโครเก เรากับน้องชายโตน้องชายเล็กเล่นน้ำพุน้องชายโตจมน้ำ ป้าโสมโดดตามเปียกหมด