การเรียนรู้ทุกข์สุขของราษฎร

ขณะทรงพระผนวช พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้เสด็จธุดงค์ ไปนมัสการมหาเจดีย์ ตามหัวเมืองต่าง ๆ ทำให้ ราษฎรมีโอกาสได้เข้าเฝ้าอย่างใกล้ชิด และเนื่องจากพระองค์ทรงเป็นพระภิกษุ ได้ทรงแสดงธรรมสั่งสอนราษฎรให้เข้าใจ และเข้าถึงหลักของศีลธรรม ราษฎรกล้ากราบบังคมทูลทุกข์สุขให้ทรงทราบ และเมื่อเสด็จขึ้นครองราชย์ พระองค์ได้เสด็จ ประพาสหัวเมือง

ได้ทอดพระเนตรภูมิประเทศ ความอุดมสมบูรณ์ของป่า และทรงเยี่ยมเยียนราษฎรที่อยู่ห่างไกล ทำให้ทรงทราบความเป็นอยู่ ความต้องการและทุกข์สุขของราษฎรอย่างแท้จริง ตัวอย่างเช่น ความสะอาดของแม่น้ำลำคลอง การมี หนี้สิน การขายลูกสาว การมัวเมาในอบายมุข การห้ามมิให้ราษฎรเข้าเฝ้าใกล้ชิด การถวายฎีกาที่ราษฎรจะต้องถูกโบยก่อน และการเก็บค่าตลาด เป็นต้น 

พระองค์ทรงนำสิ่งที่ได้พบเห็นมาเป็นข้อมูลในการปรับปรุงแก้ไข และพระราชทานความช่วยเหลือ เพื่อให้ราษฎรมีความสุขและประเทศชาติได้รับการพัฒนา เช่น การยกเลิกอากรตลาด ทรงออกรับฎีกาด้วยพระองค์เอง พระราชทานพระบรมราชานุญาต ให้ราษฎรเข้าเฝ้าอย่างใกล้ชิด ให้สวมเสื้อเข้าเฝ้า เป็นต้น

พระองค์ทรงนำสิ่งที่ได้พบเห็นมาเป็นข้อมูลในการปรับปรุงแก้ไข และพระราชทานความช่วยเหลือ เพื่อให้ราษฎรมีความสุขและประเทศชาติได้รับการพัฒนา เช่น การยกเลิกอากรตลาด ทรงออกรับฎีกาด้วยพระองค์เอง พระราชทานพระบรมราชานุญาต ให้ราษฎรเข้าเฝ้าอย่างใกล้ชิด ให้สวมเสื้อเข้าเฝ้า เป็นต้น

พระองค์ได้เสด็จพระราชดำเนินไปทุกภาคของประเทศ อาทิ ได้เสด็จภาคเหนือไปไกลถึงสุโขทัย ภาคใต้เสด็จไปถึงปัตตานี ภาคตะวันออกเสด็จไปถึงตราด และภาคตะวันตกเสด็จถึงกาญจนบุรี เป็นต้น การเสด็จประพาสหัวเมืองของพระองค์ท่าน จึงเป็น ต้นแบบของการเสด็จประพาสต้นในรัชกาลที่ 5 และการเยี่ยมเยียนราษฎรในท้องถิ่นธุรกันดารของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลปัจจุบัน